Recensie van ‘Houdt God van vrouwen?’

Vorige week ging op het Nederlands Film Festival 2013 de door Emile Rouveroy van Nieuwaal gemaakte documentaire ‘Houdt God van vrouwen?’ in première, gevolgd door een uitzending op RTV Oost op zaterdagavond. Ik keek ernaar vanuit allerlei verwante maar toch verschillende perspectieven. Enerzijds keek ik er naar als ervaringsdeskundige. Evenals de geportretteerde heb ik mijn roots in de Biblebelt, hoewel overigens een andere regio. Anderzijds keek ik ernaar als iemand die onderzoeksmatig in die Biblebelt geïnteresseerd is. Die interesse is zowel theologisch als religiewetenschappelijk en die twee lopen wat mij betreft door elkaar heen. Ik ben geïnteresseerd in wat de religieuze verschijnselen in de Biblebelt betekenen en hoe ze verweven zijn met de homo religiosus die de mens is. Anderzijds ben ik dan toch ook normatief geïnteresseerd in hoe dat inzicht in religieuze fenomenen zicht verhoudt tot de ‘de waarheid’ of op z’n minst gezaghebbende autoriteiten die die waarheid menen te kunnen claimen.

Selectie

Het is een boeiende documentaire die ik velen aan kan raden te bekijken. De kracht van deze documentaire zit in het tegendeel van wat de hoofdpersoon tegen het einde van de documentaire beweert. Uitgedaagd door de kerkenraad over haar deelname aan de opnames zegt ze: ‘De camera is net als God. Hij registreert alleen maar.’ Dat is natuurlijk niet waar. Het is misschien zo dat de camera technisch gezien alleen registreert, maar het gekozen beeld en de documentaire die er het resultaat van is, selecteert ook en via die selectie communiceert ze dan iets naar een bepaald publiek. Zowel die selectie als ook de kijkende gemeenschap bepalen mede wat het geschetste beeld in een bepaalde context betekent.

Het resultaat is in dit geval heel duidelijk een uitvergroting van de ervaring van de hoofdpersoon, een uitvergroting die twee zwaartepunten laat zien: de rol van vrouwen en de omgang met de homoseksualiteit van de zoon van de hoofdpersoon. Natuurlijk ligt er zelfs achter de registratie van het leven van deze specifieke vrouw al een duidelijk element van selectie. Zij is als lid van de Staphorster gemeenschap vermoedelijk bepaald niet representatief voor die gemeenschap en het is te verwachten dat leden van de gemeenschap dan ook gemakkelijk het gevoel zullen hebben dat hiermee weer eens een beeld van de Biblebelt wordt geschetst dat weinig met de realiteit te maken heeft.

Lof

Dat is op zich juist, maar neemt de waarde van het geselecteerde beeld niet weg. De camera zoomt in dit geval letterlijk in op het leven van iemand die in de subcultuur waarover we het hebben, bij voorkeur gemarginaliseerd en uiteindelijk buitengesloten wordt. De camera is vanuit dat perspectief een tegenhanger van een monocultuur die zelf juist ook voortdurend selecteert, namelijk voortdurend die mensen in beeld brengt en macht geeft die het systeem gehoorzamen en hen die ertegen in opstand komen gemakshalve wegzet als lastige karakters.

Wat je ziet, is een schets van het leven van een vrouw die nog met allerlei wortels aan het verleden vastzit en qua taal en cultuur helemaal in dat verleden leeft, maar met de taal van dat verleden heel verrassende dingen doet. Lang niet altijd heeft ze daarbij precies alle theologische en spirituele finesses van het spel op een rijtje, maar er is wel een enorme spirituele power die zich onweerstaanbaar een weg zoekt naar iets nieuws, ook al is nog niet altijd precies duidelijk wat dat nieuwe precies moet worden. Soms is ze voor een stap die intellectueel eigenlijk inmiddels volkomen voor de hand ligt, existentieel nog niet klaar. De kinderen uiten dan ook hun verwondering over het uitblijven van de gepraktiseerde consequentie, maar dat lukt gewoon nog niet. Heel goed dat dat zo geportretteerd wordt, want het laat zien dat het veranderen van standpunt niet zomaar een kwestie is van je verstand, maar is ingebed en verworteld in je bestaan. Heel herkenbaar en stimulerend, juist omdat het gaat om iemand op leeftijd. Bovendien ook vanwege de menselijkheid van dit alles. Een hoogtepunt vond ik daarin het gesprek tussen moeder en zoon bij de foto's van zijn bruiloft met zijn vriend. Niet zozeer omdat dan de onvermijdelijke tranen in het verhaal verschijnen, als wel omdat je daar ziet wat er in de worsteling naar dat nieuwe op het spel kan staan en hoe precair dan de beslissingen zijn die genomen zijn of nog genomen moeten worden. Ook de dialogen tussen de twee dames vond ik prachtig, juist vanwege hun breekbaarheid en menselijkheid. Bij het kijken dacht ik verschillende keren: kijk voor zulke mensen doe je het nu, bijvoorbeeld dat schrijven over het sola Scriptura, om aan die beweging van het zich vrijbreken uit bestaande structuren een stem te geven. Dan gaat het niet zomaar alleen om verlichte hoogopgeleide jongeren uit de steden, maar ook seniore boerinnen in de provincie die kritische vragen stellen bij de status quo van een gereformeerde subcultuur.

Je kunt mensen als Hilligje overal in behoudend kerkelijk Nederland vinden, al houden ze zich niet altijd met deze twee thema’s bezig. De strategieën waarmee hen de mond gestopt wordt, zijn ook totaal herkenbaar. Echte antwoorden heeft de zittende klasse niet op de stroom van brieven van Hilligje en dus komen Schrift en belijdenis maar voortdurend langs met als slot de mededeling dat ze het gezeur nu zat zijn. Gehoorzaamheid, daar gaat het uiteindelijk allemaal om. Kerkenraden en voorgangers zouden hun eigen manieren van communiceren eens aan de hand van deze documentaire tegen het licht kunnen houden. Wie weet helpt het. Pijnlijk genoeg zal het dan natuurlijk niet alleen over de procedure, maar ook over de inhoud moeten gaan, want vriendelijk blijven de Staphorster ambtsdragers en SGP-ers wel, maar hun antwoorden bevredigen niet...

Naast deze lof voor de documentaire, wil ik er toch ook kritisch naar kijken. Naar mijn indruk balanceert deze documentaire op het randje, juist door de uitvergroting van de twee hoofdthema's die in dit verhaal de boventoon voeren. Het lijkt net of het leven van deze vrouw bestaat uit die twee hoofdthema’s. Dat vind ik jammer, want ongeloofwaardig en zelfs discutabel. Ik zal proberen uit te leggen waarom. De rol van de kijker bij het geven van betekenis aan deze documentaire speelt daarbij een doorslaggevende rol. (Ik weet dat deze documentaire niet de eerste over de Biblebelt is die door deze regisseur is gemaakt, maar ik vraag me af of dat uitmaakt. Wat telt is de kijkervaring en die beperkt zich in eerste instantie tot deze aflevering.)

Kritiek

Op het eerste gezicht lijkt dit vanuit maatschappijkritisch opzicht een uitstekend stuk werk. Een minderheid wordt onderdrukt in een religieuze monocultuur en dus heeft een maatschappijkritisch medium tot taak deze vorm van marginalisering zichtbaar te maken, zodat het medium kan bijdragen aan de transformatie van de monocultuur. Klinkt prima. Maar is het eigenlijk wel zo simpel? Wat is hier eigenlijk de mono- of meerderheidscultuur? De meeste mensen die deze documentaire kijken, maken geen deel uit van de religieuze subcultuur waarover de documentaire gaat, of zijn inmiddels dermate geëmancipeerd dat ze het standpunt van de makers al delen. De geseculariseerde meerderheid die deze documentaire kijkt, wordt bevestigd in een beeld dat ze al van de subcultuur heeft, namelijk in de eerste plaats: dat het gelovigen zijn die allerlei bizarre religieuze ideeën hebben die verdere bespreking niet waard zijn (met uitzondering van hel en verdoemenis bij monde van de dominee, maar dat wisten de kijkers ook al) omdat ze ongevaarlijk zijn. Ten tweede, en dat vooral: dat ze  twee overtuigingen toegedaan zijn die maatschappelijk onaanvaardbaar zijn: onderdrukking van vrouwen en homo’s.

De meerderheid van de kijkers wordt door deze maatschappijkritische documentaire dus in het geheel niet uitgedaagd haar vormen van onderdrukking onder ogen te zien, maar wordt integendeel in haar superioriteitsgevoel bevestigd. De uitvergroting van dit stukje achterlijk maatschappelijk kwaad geeft haar het geruststellende gevoel dat zij zoveel beter weten en van de geschetste problemen totaal geen last hebben. Daarmee draagt de uitvergroting van de marginalisering in het ene domein bij aan het onzichtbaar maken van vormen van marginalisering in het andere domein. Tevens vervult de in beeld gebrachte subcultuur daarmee de rol van zondebok voor het kwaad dat zich wel degelijk in de heersende meerderheidscultuur bevindt. Zonder de onderdrukking van homo's of vrouwen in christelijke kring te willen bagatelliseren, doet zich ook juist in de multireligieuze seculiere meerderheidscultuur wel degelijk onderdrukking van homo’s en vrouwen voor. Die is alleen vanwege het schijnbaar ontbrekende overkoepelende morele kader veel moeilijker zichtbaar te maken. Natuurlijk zijn vrouwen in onze cultuur geheel gelijkwaardig aan mannen en is volgens velen de emancipatie van de vrouw eigenlijk voltooid of te reduceren tot belastingtechnische maatregelen, maar de vraag is of we daar net zo graag een mooi epos over verteld willen zien als over dat dorpje daar ergens in Overijssel. Misschien dat een documentaire over homo’s in de wereld van het voetbal daarom een geschikt thema is voor een volgende documentaire, of is de omgeving daar zelfs zo bedreigend en het thema zo onbespreekbaar dat een documentaire er niet eens in zit?

Let wel, ook dan zal het niet kunnen gaan over die vele geruststellende voorbeelden waarbij het ondanks allerlei gevaren toch nog net goed gaat, want die gevallen kunnen ook in de Biblebelt best gevonden worden. Het gaat dan om het uitvergroot in beeld brengen van een geval waar eigenlijk niemand naar wil kijken omdat het over jouw eigen groep gaat, om een gemeenschap die jou dierbaar is, in plaats van over een dorp in Overijssel waarvan je je vertwijfeld afvraagt hoe het de eenentwintigste eeuw heeft overleefd. Maatschappijkritiek is eigenlijk alleen geloofwaardig als ze pijn doet.