Verhalen in musea en in ons eigen leven

Een paar weken geleden ging ik met een groep studenten naar het Eye Museum in Amsterdam. Een heel erg mooi gebouw trouwens. Alleen al daarom moet je er een keer gaan kijken. Je kunt daar films zien, maar er is ook zowel een permanente als een tijdelijke expositie. Al lopend van het museum naar de pont over het IJ keek ik met één van de studenten, Johan Smits, terug op ons museumbezoek. We verzuchtten tegen elkaar dat zowel de permanente als de tijdelijke expositie zo weinig geschiedenis in zich had. Al lopend filosofeerden we daar een beetje op door. Een museum waarin de geschiedenis van een onderwerp stapsgewijs en in tijdsvolgorde wordt gepresenteerd, wordt zeldzaam. Het Rijks durft het nog wel een beetje aan, maar ook het Scheepvaartmuseum, dat ik onlangs met een gast uit Engeland bezocht, laat de geschiedenis niet zien maar kun je eerder omschrijven als een aantal interessante vensters op scheepvaart in Nederland.

De teloorgang van de geschiedenis

We filosofeerden nog even door: ik verzuchtte dat het eigenlijk vreemd is, die teloorgang van de geschiedenis in musea. Historisch bewustzijn was toch juist ook in de twintigste eeuw één van de hoofdthema’s, zowel in de filosofie als in de theologie. Juist in de theologie van de twintigste eeuw heeft het denken over geschiedenis een hoge vlucht genomen. Steeds vaker ging het in de theologie over verhalen, ook al werd de daaropvolgende ontwikkeling al zichtbaar in het feit dat die verhalen steeds vaker los kwamen te staan van geschiedenis.

En nu zijn we van de geschiedenis die in de moderniteit in het centrum van de belangstelling stond, bij de fragmentarisering van de verhalen terechtgekomen die in de postmoderniteit centraal staat. Dus gaat het er in een museum niet langer om, de geschiedenis zo mogelijk in haar omvattendheid te presenteren, maar krijgen we een paar concrete brokken voorgeschoteld die dan, dat moet gezegd worden, vaak veel concreter en levendiger gepresenteerd worden. We zijn ons immers mede door het wantrouwen van Marx steeds bewuster geworden van het feit dat een verhaal nooit compleet verteld kan worden. Er zijn altijd nog zoveel meer verhalen die verzwegen worden. De compleetheid van een historische reconstructie is maar schijn.

Marx is in zijn eigen zwaard gevallen

Ondertussen is er met het verhaal wel iets heel fundamenteels gebeurd. Marx is feitelijk in zijn eigen zwaard gevallen. Nu we zo beslist weten dat elk verhaal over de geschiedenis een construct is, lijken we de band tussen een verhaal en de realiteit, de processen van oorzaak en gevolg die de verschillende gebeurtenissen in de geschiedenis met elkaar verbinden, ook niet zo belangrijk te vinden. Dus kregen we een paar apparaten te zien in Eye Museum met de momenten waarop er weer een nieuwe uitvinding werd gedaan, kon je allerlei bekende filmfragmenten bekijken, maar bracht de permanente tentoonstelling niets over de maatschappijkritische functie van de film of de rol van de film in propaganda, een rol die toch heel aanzienlijk is geweest. De tijdelijke expositie van werk van Nederlandse filmmakers liet overduidelijk zien hoezeer het maatschappijkritische post-marxisme in de filmwereld nog altijd springlevend is, levender dan elders zo lijkt het, maar daarover in de permanente tentoonstelling niets. In het Scheepvaartmuseum was het feitelijk nog erger: mijn Britse gast had verwacht het nodige over onze koloniale geschiedenis aan te treffen, maar niets van dat alles. Hier werd met behulp van de vruchten van het marxistische wantrouwen een enorme brok onderdrukking van de plaat gepoetst!

Geschiedenis is confronterend

En dan onze laatste stap: toen we de transitie van de moderne aandacht voor de geschiedenis naar de postmoderne nadruk op het construct eenmaal hadden gemaakt, konden we de overgang naar het psychologische maken. Het leven van de postmoderne mens is ook steeds minder een samenhangend geheel waarin het voorafgaande het toekomende bepaalt. Postmoderne mensen zijn in relaties, in werk, in belangstelling en noem het maar op, steeds flexibeler. Continuïteit is steeds minder aantrekkelijk en belangrijk en legt het af tegen de deugd van de variatie. Therapievormen in de psychologie leggen steeds minder de nadruk op de reconstructie van je geschiedenis en focussen steeds vaker op het hier en nu.

Tegen die achtergrond kun je de nadruk op het fragmentarische van onze omgang met geschiedenis deconstrueren. De confrontatie met je geschiedenis is een confrontatie met jezelf, met je verantwoordelijkheden, met je fouten en met de onveranderlijkheid van je natuur. In die zin is de notie van geschiedenis als een onherhaalbare opeenvolging van momenten een typische vrucht van het christendom. Jij was het en je was verantwoordelijk. Die notie is er in films en literatuur, maar bijna altijd als een tragische notie en niet zelden juist in film en literatuur als een extravagante notie. Kom maar eens een normaal leven tegen in een film. En omdat het geen normale levens zijn, hoef je je er ook niet zo druk om te maken. Het gaat maar zeer ten dele over jou. Overigens kan film ook wel degelijk enorm confronteren. In het Eye deed David Verbeek dat met een fragment uit zijn nieuwe film Full Contact (zie boven voor de trailer), waarin je als het ware door het oog van een drone piloot en schutter keek naar de weerloze mensen waar je duizenden kilometers ver vandaan zat en ze vervolgens kapot schoot. Dat was confronterend. Juist vanwege de link die je legt met de werkelijkheid!

De geschiedenis verdient een comeback. Marx heeft zijn beste krachten niet gespendeerd aan een leuk verhaal, maar aan de verheffing van de onderdrukte klasse, niet aan een construct, maar aan de werkelijkheid. Die werkelijkheid is echt, met alle onderdrukking die er onderdeel van uitmaakt. Goede verhalen maken die onderdrukking zichtbaar, niet op een manier die boven elke kritiek verheven is. Elke vorm van onderdrukking kan op zijn beurt weer zelf onderdrukkend zijn of worden. Een goed verhaal trekt een spoor in de geschiedenis met het oog op het goede en gericht tegen het kwade. Elke deconstructie van andere verhalen staat in dat kader en ontleent daaraan zijn geloofwaardigheid.