Wetenschap als plaats van vrijheid - 130 jaar VU

Robbert Dijkgraaf, de president van de KNAW, maakte deze week de wetenschapsagenda van de KNAW bekend. Tegelijkertijd vieren we deze week het 130-jarig jubileum van de universiteit waar ik werk, de VU.

Laat ik voorop stellen: ik begrijp waarom de KNAW deze wetenschapsagenda publiceert. In een tijd van bezuinigingen wil de KNAW duidelijk maken waarom wetenschap nuttig is. Uiteindelijk wil ze dus duidelijk maken waarom er geld in wetenschap gestoken moet worden.

Daarmee is dan ook direct de keerzijde van het intitiatief aangegeven. Zelfs als het de wetenschappers zelf zijn die deze agenda hebben opgesteld, dan nog is de eigenlijke agenda door het geld bepaald. God Mammon krijgt een steeds maar grotere stem in het wetenschapsbedrijf, als het niet de enige stem is die nog zeggingskracht heeft.

Dat is heel erg zorgelijk, veel zorgelijker dan door de meeste mensen in de maatschappij en ook aan universiteiten wordt waargenomen. Met de enorm toegenomen invloed van financiële en relevantie-prikkels in de wetenschappelijke wereld, is één van de oudste functies van academisch denken verloren gegaan. Ik schrijf het bewust in de verleden tijd. Ik denk dat we goeddeels niet meer beseffen wat verloren ging: de academie als vrijplaats. We kunnen die functie in onze - zeker de Nederlandse - maatschappij alleen nog bekijken met meewarigheid of verontwaardiging. Dat stelletje wetenschappers dat daar zit te potverteren, hoe durven ze? Wie wil er tegenwoordig nog weten wat er in een pamflet uit de 17e eeuw staat? Waarom wil je dat in vredesnaam weten? Wie zit daar nog op te wachten?

En inderdaad, dat zijn er niet zoveel meer, zeker in Nederland niet. Hoe we een cel zelf kunnen bouwen, daar heb je misschien nog wat aan, maar cultuurhistorisch of theologisch onderzoek: wat heb je daar aan? Aardbevingen voorkomen, dat is belangrijk. Technieken ontwikkelen, dat doet ertoe, al was het alleen maar omdat we daarvoor geld kunnen werven uit het bedrijfsleven. Innovatie willen we ook wel, want daar krijg je een kenniseconomie van en dat is belangrijk om economisch bij te blijven. Allemaal economische argumenten om wetenschappelijk onderzoek te rechtvaardigen. Ongemerkt vergeten we waarom wetenschap eigenlijk is ontstaan en moet blijven bestaan. Als christen en als theoloog zou ik er nog bij kunnen zeggen: waarom ze op de bodem van een christelijke cultuur is ontstaan en waarom het verlies van die christelijke wortels mede verantwoordelijk is voor haar veranderende functie.

Wat is die functie dan? De functie van een vrijplaats, een plaats waar onafhankelijk van kerk, staat of geld vragen gesteld kunnen worden over onszelf, onze wereld en onze manier van samenleven daarop. Huh, waarom is dat belangrijk dan? Moeten we daar geld in steken? Ja, daar moeten we zeker geld in steken, op straffe van de uiteindelijke ondergang van de westerse beschaving. Ik zal een paar voorbeelden geven om mijn punt te staven.

De economen: wat als economen alleen nog modellen maken volgens de waan van de dag? Berekeningen zoals iedereen rekent? Daar krijg je financiering voor. Voor dat ene dwarse idee krijg je niets. Een econoom die opgeleid is aan een hedendaagse universiteit is dus sowieso al niet geschoold als dwarsdenker, sterk genoeg om in de oceaan van het kapitalisme enige weerstand te bieden. Die neemt gewoon z'n modelletje en rekent de boel door. Komma aanpassen, vergelijking opleuken, maar het systeem in vraag stellen, ho maar. Enige wanhoop onder economen gehoord sinds de financiële crisis? De voorspellingen op basis van de modelletjes gaan gewoon door. Business as usual. Straks dondert de hele boel in elkaar en is er niemand meer die een zinnig woord te zeggen heeft.

Voor de geesteswetenschappen is sowieso steeds minder geld. Die zijn helemaal niet nuttig, zoals je weet. Soms kunnen ze wel wat bijdragen, zoals wanneer het gaat om de multiculturele samenleving (zie de wetenschapsagenda, met dat éne thema dat cultuurwetenschappelijke relevantie heeft). Wat dacht je van die grote vragen die een beschaving zich toch zal moeten stellen, wil ze kunnen overleven? Waarom zijn wij hier? Waarom is dat belangrijk, een universiteit? Wat is betrouwbare kennis? Dat soort onderzoek kun je niet doen door even wat ontbrekende feitjes aan te vullen of de nieuwste boekjes te lezen. Daarvoor moet je Plato, Aristoteles, Augustinus, de Bijbel (!), de Koran (!), Luther Calvijn, Kant, Hegel, Derrida, of wat ook maar, elke keer weer opnieuw lezen! Wat een waste of money!!! Ja inderdaad, wat een waste of money, maar precies dat soort mensen heb je in de samenleving nodig. Die moeten niet véél verdienen. Dan corrumperen ze en lezen ze die denkers helemaal niet meer. Ze moeten precies zoveel verdienen dat ze nog oog houden voor de onderdrukten in de samenleving en die onderdrukten een stem kunnen geven, om de samenleving waar God Mammon koning is, tot de orde te kunnen roepen.

Kennis, daar gaat het om. Kennis die niet gehinderd wordt door enige barrière, voor zover dat mogelijk is. Dat soort kennis, die echt een andere is dan de vlugge commerciële kennis van de universiteit van nu en de nabije toekomst, is bevrijdend, hoewel lastig. Als ze niet lastig is en véél tijd nodig heeft en dus véél geld vraagt die een waste of money lijkt, dan is het niet de goeie kennis. Goeie dingen komen langzaam. Binnen de carrière-jacht die nu heerst aan de universiteit, waar je van succesvol project naar succesvol en relevant project behoort te hollen, is dat soort kennis eigenlijk niet meer mogelijk. Het is de hoogste tijd dat we als wetenschappers aan de samenleving gaan duidelijk maken, waarom dat bloedlink is.